Hướng dương (Sunflower) còn được gọi là hoa quỳ (danh pháp hai phần: Helianthus annuus) là một loài thực vật chỉ sống một năm thuộc họ Asteraceae với bông hoa lớn. Thân cây hướng dương có thể cao tới 3 mét, với đường kính bông hoa là 10 cm. Từ Helianthus để chỉ hoa hướng dương có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp: “Helios” nghĩa là mặt trời và “anthos” là hoa, ngụ ý những bông hoa này luôn hướng về mặt trời. Hoa hướng dương thuộc lớp thực vật hai lá mầm.
Hướng dương là loài cây có từ châu Mỹ, và đã được con người nuôi trồng vào khoảng năm 1000 TCN. Francisco Pizarro đã phát hiện những người dân Inca có sự sùng bái hoa hướng dương giống như hình ảnh thần Mặt Trời của họ, và những hình ảnh màu vàng kim của bông hoa cũng giống như những hạt giống đã được mang về châu Âu từ trước thế kỷ 16.
Hình dạng
Từ hướng dương cũng được sử dụng để nói về tất cả các loài thực vật thuộc chi Helianthus, rất nhiều trong số đó là thực vật sống lâu năm.
Cái gọi là bông hoa này trên thực tế là một cụm hoa dạng đầu, bao gồm những bông hoa con (chiếc hoa) tập hợp cùng nhau. Ở vòng ngoài, những bông hoa con gọi là chiếc hoa tỏa tia. Chúng có thể có màu vàng, nâu sẫm, da cam hoặc các màu khác. Những bông hoa con này không có khả năng sinh sản. Các bông hoa con nối thành một vòng tròn ở bên trong các chiếc hoa toả tia được gọi là chiếc hoa dạng đĩa.
Các chiếc hoa trong cụm này được sắp xếp theo kiểu xoắn ốc. Thông thường mỗi chiếc hoa hướng về phía chiếc tiếp theo theo một góc xấp xỉ bằng góc vàng, tạo ra một kiểu các vòng xoắn nối liền với nhau, trong đó số các vòng xoắn trái và số các vòng xoắn phải là các số kế tiếp trong dãy Fibonacci, điển hình là 34 vòng xoắn theo một hướng và 55 theo hướng kia; trên một bông hoa hướng dương rất to người ta có thể thấy 89 vòng xoắn theo một hướng và 144 theo hướng kia.
Những bông hoa dạng đĩa khi trưởng thành phát triển thành những cái mà người ta gọi là "hạt hướng dương". Tuy nhiên, các "hạt" đó thực sự là một loại quả (quả bế) của loài cây này, với những hạt thật sự nằm bên trong lớp vỏ không ăn được.
Tính hướng dương
Những bông hoa đang ở giai đoạn nụ, chưa trưởng thành thì biểu lộ tập tính hướng dương (hướng theo Mặt Trời) của loài cây này. Khi mặt trời mọc vào buổi sáng, phần lớn hoa hướng về phía đông. Theo hành trình của một ngày, vào những ngày nhiều nắng, các nụ hoa theo hành trình của Mặt Trời di chuyển từ đông sang tây, thời gian buổi đêm nó lại trở về hướng đông. Sự vận động thực hiện bằng những tế bào vận động trong thân, một đoạn mềm dẻo của cuống ở vị trí thấp hơn nụ hoa. Khi giai đoạn chồi kết thúc thì cuống hoa bị cứng lại, và khi hoa nở thì nó không còn tính hướng dương nữa, cho dù nhiều bông hoa quay về hướng đông.
Hướng dương hoang dã không quay theo hướng mặt trời. Cụm hoa đầu của nó hướng về bất cứ hướng nào khi trưởng thành. Nhưng những chiếc lá có biểu lộ một số tính hướng dương.
Công dụng
Trước khi được sử dụng rất nhiều trong cắm hoa nghệ thuật, hoa hướng dương đã được trồng rất nhiều và từ sớm do tính hữu dụng của nó.
Hạt hướng dương được bán như những loại thức ăn nhanh, đặc biệt là tại Trung Quốc, Hợp chúng quốc Hoa Kỳ, châu Âu, và làm thức ăn cho chim. Những hạt đó cũng được sử dụng để nấu ăn và làm sa lát. Tại Việt Nam, hạt hướng dương cùng với hạt dưa trở thành một món ăn vặt “cho vui miệng” trong các gia đình vào dịp Tết.
Dầu hướng dương, được chiết xuất từ hạt hướng dương, được sử dụng làm dầu ăn. Dầu hướng dương có nhiều loại khác nhau với tỷ lệ acid béo không no khác nhau. Chính thành phần các acid béo không no cao này trong dầu hướng dương khiến dầu hướng dương trở thành một trong những loại dầu và mỡ thực vật tốt nhất cho sức khỏe, đặc biệt là đối với những người có nguy cơ mắc bệnh tim mạch. Trong một số loại dầu hướng dương chế biến, tỷ lệ acid béo không no, đặc biệt là acid béo không no ngắn thậm chí còn cao hơn cả trong dầu olive native.
Dầu hướng dương cũng thường được chế biến thành diesel sinh học do chi phí sản xuất dầu hướng dương rẻ hơn dầu đậu nành và dầu ô-liu. Phần còn lại của hạt đã được chế biến thành dầu có thể làm thức ăn cho vật nuôi, gia súc. Từ cây hướng dương còn sản xuất ra nhựa mủ (latex) và nó là loài cây của các thử nghiệm để cải thiện sự thích hợp của chúng trong vai trò của loại cây thay thế trong sản xuất cao su ít dị ứng.
Tinh dầu hoa hướng dương được ép từ các hạt hoa hướng dương có nhiều tác dụng làm đẹp cho da với hàm lượng vitamin A, D, C và E cao. Tinh dầu hoa hướng dương có tác dụng dưỡng ẩm cho da; làm dịu các vết kích ứng, ửng đỏ trên da một cách hiệu quả; có khả năng bảo vệ da khỏi tác động của các loại vi khuẩn tự nhiên, cũng như các nhân tố khác gây kích ứng da có thể khiến da nổi mụn. Nó cũng là thành phần thường thấy trong các sản phẩm chăm sóc da như xà bông tắm, sữa tắm, các loại sữa dưỡng da cũng như các mỹ phẩm trang điểm hoặc các mỹ phẩm dành riêng cho da mụn.
Theo dược học cổ truyền, toàn bộ thân cây hoa hướng dương đều được sử dụng làm thuốc. Hướng dương vị ngọt, tính ấm, không độc, có công dụng bổ dưỡng can thận, chỉ thống (giảm đau), minh mục (làm sáng mắt), thường dùng chữa các chứng bệnh như đầu choáng mắt hoa, phù mặt, đau răng, vết thương viêm loét... Lá có tác dụng tăng cường tiêu hóa và chữa cao huyết áp …
Ý nghĩa
Hoa hướng dương là loài hoa biểu tượng của Kansas – và Kannas còn được biết đến như một tiểu bang Hoa hướng dương (Sunflower State) . Hướng dương còn là một trong các loài hoa biểu tượng của thành phố Kitakyushu, Nhật.
Hoa hướng dương luôn hướng về phía mặt trời mọc nên thường là biểu tượng của lòng trung thành, chung thủy sâu sắc, sự kiên định đó cũng biểu thị cho sức mạnh, uy quyền, sự ấm áp, nuôi dưỡng (tất cả các thuộc tính của mặt trời) và cả sự kiêu kì, vẻ đẹp hào nhoáng bên ngoài. Hoa hướng dương thể hiện niềm tin và hy vọng trong tình yêu, luôn hướng về điều tươi sáng nhất.
Ngoài ra, ý nghĩa của hoa hướng dương thay đổi tùy theo các nền văn hóa khác nhau. Ở Trung Quốc, hướng dương được xem như biểu tưởng của sự trường thọ. Ở Vùng núi Anses Nam Mĩ, người ta thường tìm thấy hình ảnh hoa hướng dương bằng vàng trong các ngôi đền. Người da đỏ sống trên thảo nguyên ở Bắc Mĩ đặt những tô chứa hạt hoa hướng dương trên mộ người chết. Người ta cho rằng, nếu một cô gái đặt 3 hạt hướng dương xuống lung, cô ấy sẽ cưới người con trai đầu tiên mà cô gặp.
Hoa hướng dương còn là biểu tượng của một thế giới không có vũ khí hạt nhân. Sau khi Ukraine từ bỏ đầu đạn hạt nhân cuối cùng, các bộ trưởng Bộ Quốc phòng Mỹ, Nga, Ukraine đã gặp nhau bàn về một căn cứ tên lửa hạt nhân cũ của Ukraine vào thàng 4/1996, họ tổ chức lễ giao hạt và trồng hoa hướng dương. Năm 1996 được cơ quan Vườn Quốc gia Mỹ chọn là năm hoa hướng dương.
1, Thể lệ chương trình:
